Οι επιδράσεις του αυτοσχεδιασμού και της σύνθεσης με παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας

Εισαγωγή  

     Η δημιουργικότητα και ο αυτοσχεδιασμός αποτελούν (ή θα έπρεπε να αποτελούν) δύο από τους πιο σημαντικούς στόχους κάθε εκπαιδευτικού Μουσικής για όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης.

     Το πόσο σημαντικοί είναι αυτοί οι στόχοι - άξονες, διαφαίνεται ξεκάθαρα στο πρόγραμμα σπουδών για το μάθημα της Μουσικής στην Ελλάδα (ΦΕΚ 1366 τ. Β΄ 18-10-2001, ΔΕΠΠΣ). Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι: «Σκοπός της μουσικής αγωγής είναι πρωταρχικά η ανάπτυξη και καλλιέργεια της ικανότητας για αισθητική απόλαυση κατά την ακρόαση, εκτέλεση και δημιουργία μουσικής ως μιας από τις εκδηλώσεις καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργικότητας του ανθρώπου. Μέσω αυτού του σκοπού και παράλληλα προς αυτόν, η μουσική αγωγή αποβλέπει στη γενικότερη καλλιέργεια της δημιουργικότητας και της προσωπικότητας των μαθητών, Μέσα από την ενεργητική ακρόαση, τις δραστηριότητες μουσικής δημιουργίας και εκτέλεσης».

     Το ελληνικό Αναλυτικό Πρόγραμμα (Δογάνη, 2012 σ. 105) ακολουθεί πέντε βασικούς άξονες: Σύνθεση, Σπουδές πάνω στη Μουσική, Κριτική Ακρόαση, Μουσικές Δεξιότητες και Μουσική Εκτέλεση.

      Αναλυτικότερα στο βιβλίο εκπαιδευτικού της Α΄ και Β΄ Δημοτικού (σ.18) αναφέρεται ρητά ότι: «Η δημιουργικότητα θεωρείται σήμερα ως ένα χαρακτηριστικό που υπάρχει σε κάθε άνθρωπο, το οποίο αναπτύσσεται με την κατάλληλη ενθάρρυνση και τροφοδότηση από το περιβάλλον. […] ως δημιουργική δραστηριότητα μπορεί να εννοηθεί κάθε δραστηριότητα που χαρακτηρίζεται από φαντασία, και έχει σκοπό να παραγάγει προϊόντα που είναι πρωτότυπα και μοναδικά. […] Μέσα από τις δημιουργικές μουσικές δραστηριότητες τα παιδιά έχουν την ευκαιρία να πειραματιστούν με τον ήχο και τα χαρακτηριστικά του, αναπτύσσοντας παράλληλα τη δημιουργικότητά τους.

     Ο αυτοσχεδιασμός (Στάμου, 2001) είναι το στάδιο μιας δημιουργικής διαδικασίας μέσα από την οποία τα παιδιά συνδυάζουν εμπειρίες και γνώσεις, που έχουν αποκομίσει στο μάθημα της μουσικής, μαζί με συναισθήματα, σκέψεις και φαντασία που στόχο έχουν να αναπτύξουν μια συμπυκνωμένη μορφή έκφρασης. 

    

Σύντομη Επισκόπηση Μεθόδων Διδασκαλίας

     Σχεδόν όλες οι μέθοδοι διδασκαλίας ή μουσικοπαιδαγωγικά συστήματα περιλαμβάνουν στους βασικούς στόχους τους τον αυτοσχεδιασμό. Παρακάτω λοιπόν θα γίνει μια σύντομη επισκόπηση των κυριότερων συστημάτων εστιάζοντας φυσικά στον αυτοσχεδιασμό και στον τρόπο που προτείνουν να διδαχθεί και να ενσωματωθεί σε ένα πλαίσιο μαθημάτων για παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας.

     Στη μέθοδο διδασκαλίας του Emile Jaques Dalcroze (Ανδρούτσος 2004, σσ. 65-68 ∙ Δογάνη, 2012, σσ. 134-140) ο αυτοσχεδιασμός είναι απαραίτητο συστατικό της και πρέπει να περιλαμβάνεται σε κάθε μάθημα. Πρώτα και κύρια ο ίδιος ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει την ικανότητα να αυτοσχεδιάζει στο πιάνο και δεδομένου ότι ο αυτοσχεδιασμός δεν είναι η ερμηνεία ενός μουσικού κομματιού, πρέπει να έχει εκτός από γνώσεις και άψογη τεχνική. Από την πλευρά των παιδιών είναι απαραίτητο να τους δοθεί η δυνατότητα να εκφραστούν αυθόρμητα με απόλυτη ελευθερία και απελευθέρωση της φαντασίας τους. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους όπως κινητικοί και λεκτικοί αυτοσχεδιασμοί καθώς και με το τραγούδι και το παίξιμο κρουστών μουσικών οργάνων. Ο εκπαιδευτικός παίζει το σημαντικότερο ρόλο στο να καταφέρουν οι μαθητές του να αυτοσχεδιάσουν, ο τρόπος που αντιμετωπίζει τους πρώτους πειραματισμούς των παιδιών θα καθορίσει και το κατά πόσο αυτά θα μπορέσουν μετέπειτα να επιτύχουν με αυτοπεποίθηση να αυτοσχεδιάζουν.  Με λίγα λόγια δεν πρέπει να είναι παρεμβατικός (τόσο όσο χρειάζεται για να κατευθύνει τις ενέργειές τους), να έχει υπομονή και να μπορεί να κρίνει το έργο των παιδιών με τέτοιο τρόπο ώστε να μην καταπιέζει τον αυθορμητισμό τους, ενώ θα πρέπει να τα παροτρύνει συνεχώς να ανακαλύψουν κάτι καινούριο.

     Στη μουσικοκινητική αγωγή του Carl Orff ή Orff-Schulwerk (Ανδρούτσος 2004, σσ. 120-123 ∙ Δογάνη, 2012, σσ. 141-143) τα παιδιά ενθαρρύνονται να αυτοσχεδιάσουν ελεύθερα, αφού η δημιουργικότητα παίρνει σχεδόν πάντα τα μορφή του αυτοσχεδιασμού σε κάθε μάθημα της μεθόδου αυτής. Τα μέσα για να επιτευχθεί είναι η  κίνηση, ο λόγος, ο ρυθμός, οι ηχηρές κινήσεις, το τραγούδι, η δραματοποίηση καταστάσεων – προσώπων και ειδικά η επαφή με τα όργανα. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα κάθε παιδιού. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί δίνοντάς τους ευκαιρίες και δημιουργώντας καταστάσεις που παραπέμπουν σε αυτοσχεδιαστικές δραστηριότητες. Είναι απαραίτητο ο εκπαιδευτικός να προωθεί την αυτενέργεια, τον πειραματισμό και την ενεργητική ακρόαση κατά τη διάρκεια μιας αυτοσχεδιαστικής εμπειρίας. Αυτού του είδους οι διεργασίες οδηγούν σε μία γόνιμη κριτική με τελικό στόχο την ανάπτυξη της αισθητικής κρίσης των παιδιών. Η εκπαίδευση μέσω της δημιουργικότητας και του αυτοσχεδιασμού είναι μεγίστης σημασίας για τη μέθοδο αυτή, Μέσω του αυτοσχεδιασμού προωθούνται οι εξελίξεις και καθορίζονται οι εκφάνσεις της μουσικοκινητικής αγωγής σε κάθε στάδιο και σε όλα τα επίπεδα διδασκαλίας της. Τελικοί αποδέκτες είναι τα παιδιά αφού μέσω του αυτοσχεδιασμού γίνονται δημιουργοί μια νέας μουσικής ιδέας της οποία εξελίσσουν και βελτιώνουν με στόχο να αναπτυχθούν και να λειτουργήσουν χωρίς όρια οι μουσικές δημιουργικές ικανότητές τους.

     Στη μέθοδο διδασκαλίας του Kodály (Δογάνη, 2012, σσ. 143-146 ∙ Trinka, 2003) όλα ξεκινούν από τον ήχο και την όραση, από το ειδικό στο γενικό, από το απλό στο σύνθετο και από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο. Η μάθηση προκύπτει μέσω της επιλύσεως προβλημάτων, της σύγκρισης και των καθοδηγούμενων «ερωτήσεων - απαντήσεων».  Η γενική σειρά οδηγιών είναι με βάση την ακοή, το τραγούδι, την παρουσίαση, την ομιλία, την απόκτηση μουσικών γνώσεων, τη μουσική γραφή και ανάγνωση και τέλος τη δημιουργία. Ειδικότερα τα μουσικά στοιχεία και οι έννοιες διδάσκονται σε μια ακολουθία που βασίζεται στα πιο εμφανή μουσικά ιδιώματα του ρεπερτορίου τραγουδιού ενός πολιτισμού. Οι τομείς μουσικού περιεχομένου είναι: ρυθμός, μελωδία, μορφή, αρμονία, έκφραση, στυλ, ορολογία και σύμβολα. Οι τομείς μουσικών δεξιοτήτων που πρέπει να αναπτυχθούν είναι το τραγούδι και η φωνητική ανάπτυξη, η ακρόαση, η κίνηση, η μνήμη, η εσωτερική ακοή, η γραφή / υπαγόρευση, η ανάγνωση / ανάγνωση, ο αυτοσχεδιασμός και η σύνθεση. Εστιάζοντας στον αυτοσχεδιασμό οι μαθητές εφαρμόζουν τις γνώσεις τους συμμετέχοντας σε αυτοσχεδιαστικές δραστηριότητες, τραγουδούν, συνθέτουν και παίζουν μουσικά όργανα.

      Στη θεωρία μουσικής μάθησης του Edwin Gordon (Στάμου, 2009 ∙ Valerio, 2007) υποστηρίζεται ότι η εκμάθηση της μουσικής μπορεί να γίνει με τον ίδιο φυσικό τρόπο, όπως γίνεται με την εκμάθηση της μητρικής γλώσσας (audiation). Χωρίζεται σε τρία βασικά στάδια α) της προσαρμογής, απορρόφηση χωρίς απόκριση των μουσικών ερεθισμάτων β) της μίμησης και γ) της αφομοίωσης, απόκτηση δηλαδή συνείδησης και ελέγχου της μουσικής συμπεριφοράς και πράξης. Η εκμάθηση αυτή επιτυγχάνεται μέσω της αναπνοής, της κίνησης, της ρυθμικής απαγγελίας, του τραγουδιού, παίζοντας μουσικά όργανα και αυτοσχεδιάζοντας. Με αυτό τον τρόπο οι άνθρωποι αναπτύσσουν δεξιότητες, με τις οποίες μπορούν να δώσουν νόημα σε ένα συνδυασμό ρυθμικών και μελωδικών μοτίβων. Έτσι η μουσική, μέσω των μοτίβων αυτών, αποτελεί μια μοναδική φόρμα ανθρώπινης επικοινωνίας.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού

     Οι εκπαιδευτικοί (Δογάνη, 2012 σσ. 74, 105 ∙ Coulcon & Burke, 2013) είναι απαραίτητο να δημιουργούν τις συνθήκες στις οποίες το παιδί ανακαλύπτει ελεύθερα τη μάθηση. Πρέπει να έχουν θέση ενεργού διαμεσολαβητή, να παρέχουν υποστήριξη και καθοδήγηση με μια παρουσία διακριτική. Με τον τρόπο αυτό, το παιδί μπορεί να εξωτερικεύσει την εσωτερική του σκέψη και τις γνώσεις που έχει αποκομίσει και να τη μετατρέψει σε συλλογική εξωτερική επικοινωνία και δράση. Είναι απαραίτητη η προσωπική τους εμπειρία, ειδικά σε ότι αφορά τη μουσική δημιουργία. τη σύνθεση και τον αυτοσχεδιασμό, καθώς με βάση αυτή ξεκινούν να δοκιμάζουν παρόμοιες δραστηριότητες με τα παιδιά.

     Οι εκπαιδευτικοί μουσικής (Azzara & Snell, 2016 ∙ Στάμου, 2001) είναι απαραίτητο να κατανοήσουν τις ιδιαίτερες ανάγκες των μαθητών τους και με βάση αυτές, να τροποποιούν τα δοσμένα (από τα σχολικά εγχειρίδια) σχέδια μαθήματος ή και να δημιουργούν νέα. Με αυτό τον τρόπο οι μαθητές μπορούν να αντιληφθούν ευκολότερα ποιες είναι οι απαιτήσεις που έχει ο εκπαιδευτικός και να ανταποκριθούν με επιτυχία, ενώ δημιουργούνται υγιείς σχέσεις μεταξύ τους. Ο αυτοσχεδιασμός είναι ένα από τα σημαντικότερα «εργαλεία», που διαθέτει ο εκπαιδευτικός, γιατί δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να επιδείξουν μέσω αυτού ανώτερου επιπέδου τρόπου σκέψης. Επίσης εκφράζουν και συνδυάζουν αυθόρμητα μουσικές ιδέες, ενώ αυτενεργούν με βάση προϋπάρχουσες γνώσεις όπως μουσικές έννοιες (ένταση, ταχύτητα), συντονισμό στο παλμό της μουσικής κ.α. Με άλλα λόγια ο αυτοσχεδιασμός παρέχει έμπνευση στα παιδιά να δημιουργήσουν δικές τους συνθέσεις και μέσω αυτών των συνθέσεων ο εκπαιδευτικός μπορεί να διακρίνει το επίπεδο των γνώσεων που έχουν αποκομίσει από το μάθημα της μουσικής.

     Πολλοί εκπαιδευτικοί (Coulson & Burke, 2013 ∙ Rinehimer, 2012) όμως αδυνατούν ή δεν έχουν αυτοπεποίθηση και εμπιστοσύνη στις δυνατότητές τους ώστε να συμπεριλάβουν στο μάθημά τους αυτοσχεδιαστικές δραστηριότητες. Αυτό οφείλεται κυρίως στην έλλειψη εκπαίδευσης από την πλευρά των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων αλλά και συνεχούς επιμόρφωσης στη μετέπειτα εκπαιδευτική τους καριέρα

Ο αυτοσχεδιασμός στην Προσχολική Εκπαίδευση

     Μέσα από τις δραστηριότητες σύνθεσης και αυτοσχεδιασμού (Δογάνη, 2012 σσ., 130-133 ∙ Στάμου, 2001 ∙ Καραδήμου – Λιάτσου, 2003, σσ. 277 - 300) τα παιδιά ενσωματώνουν τις γνώσεις που έχουν αποκομίσει (μουσικές έννοιες και στοιχεία της μουσικής) μέσω βιωματικών δραστηριοτήτων και ποικιλίας μουσικών παιχνιδιών.

     Η διαδικασία του αυτοσχεδιασμού στα μικρά παιδιά είναι αργή αλλά συνάμα συνεχής σε εξέλιξη και ωρίμανση. Μέσω αυτοσχεδιαστικών δραστηριοτήτων, τα παιδιά μπορούν να παίζουν ένα σταθερό ρυθμό, να έχουν αίσθηση του μέτρου και να επαναλαμβάνουν μελωδικές και ρυθμικές ιδέες.

     Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας (Στάμου, 2002 ∙ Δογάνη, 2012 σσ. 120 – 121), αγαπούν πολύ το αυθόρμητο τραγούδι και μέσα σε αυτό κρύβεται ο πλούτος του μουσικού κόσμου τους. Δημιουργείται με βάση τα ερεθίσματα που δέχονται και είναι ανεξάρτητο από το οργανωμένο τραγούδι που προέρχεται από την αλληλεπίδρασή τους με κάποιον ενήλικα. Είναι συχνό φαινόμενο να παίζουν με τους στίχους από γνωστά τραγούδια ή να δημιουργούν εντελώς νέα. Συχνά παράγουν ήχους για τα παιχνίδια με τα οποία παίζουν ή τραγουδούν ιστορίες για αυτά. Άλλες πάλι φορές τραγουδούν καθώς κινούνται, δημιουργώντας ελεύθερες μελωδίας ή και τραγούδια «ερώτησης – απάντησης».

     Μουσικά παιχνίδια και ασκήσεις όπως π.χ. Καθρέφτης ή Ηχώ (Αντιγραφή του παιξίματος ή των κινήσεων ενός άλλου παιδιού), Ανοίγω (Εσκεμμένα κενά στη μουσική που «γεμίζονται» από τα παιδιά) και Παρεμβολή (Γέμισμα ενός κενού στη μουσική), προσφέρουν ποικιλία χρησιμοποίησής τους από τον εκπαιδευτικό, ενώ τα παιδιά απλά και αποτελεσματικά μαθαίνουν μια εύκολη τεχνική, η οποία εφαρμόζεται με ένα παιχνίδι. Μέσω λοιπόν της μίμησης και της επανάληψης τα παιδιά μαθαίνουν να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και να μοιράζονται μουσικές ιδέες. Αφορμή μπορεί να αποτελέσει μια ηχοιστορία, ένα τραγούδι, μια απλή ρίμα ή ένα ρυθμικό μοτίβο. Όλα τα παραπάνω αποτελούν υλικό για τους μετέπειτα αυτοσχεδιασμούς τους και τις συνθέσεις τους.

    

Ο αυτοσχεδιασμός στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση

 

     Η δημιουργικότητα (Κοκκίδου, 2005), όχι μόνο είναι διδάξιμη, αλλά είναι επιβεβλημένο να τεθεί στο κέντρο των σχολικών μουσικών δράσεων, μιας και στο σχολείο, τα παιδιά έχουν ελάχιστες –έως καθόλου– ευκαιρίες για να την αναπτύξουν και να αντιληφθούν τη σημασία της στη μελλοντική τους ζωή και εξέλιξη. Οι μαθητές έχουν ανάγκη από συνθήκες μάθησης όπου μπορούν να κάνουν λάθη, να αυτοσχεδιάσουν και να πειραματιστούν, νοιώθοντας ασφάλεια και εμπιστοσύνη.

     Ο αυτοσχεδιασμός (Διονυσίου, 2008) ως μέσω ανάπτυξης της δημιουργικότητας αναπτύσσει και βελτιώνει τη δημιουργική σκέψη των παιδιών. Ειδικότερα για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας μέσω της μουσικής δημιουργίας διαπιστώθηκε ότι όταν οι μαθητές δουλεύουν σε ομάδες με φίλους τους, τότε είχαν πολύ καλύτερες επιδόσεις στη δημιουργία μουσικών συνθέσεων, επιδεικνύοντας καλύτερη συνεργασία, αλληλεπίδραση, επεξεργασία των μουσικών ιδεών κ.ά. Αντίθετα ομάδες που τα μέλη τους δεν είχαν φιλικές σχέσεις, έδωσαν συνθέσεις με λιγότερα δείγματα δημιουργικότητας, καθώς τα μέλη τους δούλευαν πιο απομονωμένα, δεν ανέπτυσσαν τις ιδέες τους, ούτε δεχόταν ερεθίσματα από τα μέλη της ομάδας τους, γενικά δεν είχαν πετύχει ροή μουσικών ιδεών.

     Οι Coulson και Burke (2013) στην έρευνά τους διαπίστωσαν ότι δίνοντας στους μαθητές συγκεκριμένες κατευθυντήριες οδηγίες και παραμέτρους, αυτοί οδηγούνταν σταδιακά από την εξερεύνηση στον αυτοσχεδιασμό. Τέτοιου είδους παράμετροι είναι συγκεκριμένες δοσμένες νότες, ρυθμικά μοτίβα και η χρήση πεντατονικών κλιμάκων. Επισημαίνουν ότι είναι δύσκολο για παιδιά δημοτικού (10 ετών) να κάνουν μελωδικούς και ρυθμικούς αυτοσχεδιασμούς ταυτόχρονα, γι’αυτό θα πρέπει να γίνονται μεμονωμένα.

          Η Κοκκίδου (2005) σε ότι αφορά την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση προτείνει:

- Εξερεύνηση και πειραματισμός με διάφορες ηχητικές πηγές, συμβατικές ή μη.

- Σχεδιασμός και εκτέλεση ηχοϊστοριών.

- Χρήση ήχων και μουσικής για έκφραση συναισθημάτων.

- Πολλαπλή απεικόνιση ηχητικών και μουσικών ακολουθιών.

- Μελοποίηση στίχων, είτε που θα έχουν γραφτεί από τα ίδια τα παιδιά είτε από

γνωστούς ποιητές.

- Προσαρμογή στίχων ή κειμένου σε μια δοσμένη μελωδία.

- Αυτοσχέδιες «συνομιλίες» με όργανα, με φωνή κ.α.

- Σύνθεση τραγουδιών και απλών μουσικών φράσεων.

- Εκφραστικός – αυτοσχέδιος χορός.

- Ζωγραφική εμπνευσμένη από μία ακρόαση.

- Γραπτή έκφραση ιδεών, με σημείο αναφοράς ένα μουσικό έργο που έχει τεθεί προς ακρόαση.

- Κατασκευές πρωτότυπων μουσικών οργάνων, με χρήση «ασυνήθιστων» υλικών.

Επίλογος

     Στις δραστηριότητες αυτοσχεδιασμού (Κοκκίδου, 2005∙ Στάμου, 2001), πρέπει να υπάρχει καθοδήγηση και οργάνωση, αλλά μελετημένη υπό το πρίσμα του τελικού στόχου που είναι η δημιουργικότητα. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να προσφέρει στους μαθητές πολλές ευκαιρίες και ποικίλα ερεθίσματα για δημιουργικές δράσεις, σε όλους τους τομείς, καθώς και να τους ενθαρρύνει και να τους στηρίζει σε όλες τους τις απόπειρες. Ο μουσικός αυτοσχεδιασμός είναι απαραίτητο να υπάρχει σε κάθε μάθημα μουσικής στο Δημοτικό και γενικότερα στη δημόσια εκπαίδευση όμως δεν πρέπει να είναι μόνο σε μορφή δραστηριοτήτων. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να δημιουργήσουν το κατάλληλο παιδοκεντρικό περιβάλλον, με σκοπό να διεγείρουν τη φαντασία των παιδιών, να ενθαρρύνουν τον αυθορμητισμό τους έτσι ώστε αυτά ανεμπόδιστα να εκφράσουν τις μουσικές ιδέες τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

·         Αργυρίου Μ., Τσιούτσσια – Λουλάκη Ε. & Μαγαλιού Μ. (2010), Μουσική Α΄ και Β΄ Δημοτικού βιβλίο εκπαιδευτικού, Εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα.

·         Ανδρούτσος Π. (2004), Μουσική Παιδαγωγική Σειρά, Μέθοδοι διδασκαλίας της Μουσικής, edition Orpheus Αθήνα.

·         Διονυσίου Ζ., (2008), «Η ανάπτυξη της δημιουργικότητας στη σχολική μουσική εκπαίδευση», Σχολική Μουσική Εκπαίδευση: Ζητήματα σχεδιασμού, μεθοδολογίας και εφαρμογών, Εκδ. ΕΕΜΕ, Θεσ/νίκη.

·         Δογάνη Κ. (2012), Μουσική στην προσχολική αγωγή Αλληλεπίδραση παιδιού – παιδαγωγού , Εκδ. Gutenberg, Αθήνα.

·         Καραδήμου – Λιάτσου Π. (2003), Η μουσικοπαιδαγωγική τον 20^ο αιώνα Οι σημαντικότερες απόψεις για την προσχολική ηλικία, edition Orpheus Αθήνα.

·         Κοκκίδου Μ. (2005), «Δημιουργικότητα στη Μουσική Εκπαίδευση: Είναι δυνατόν να διδαχθεί;», Πρακτικά 4^ου Συνεδρίου της Ε.Ε.Μ.Ε. Δημιουργικότητα στη μουσική διδασκαλία και Πράξη, Εκδ. ΕΕΜΕ, Θεσ/νίκη.

·         Στάμου Λ, (2009), «Μουσική μελέτη από κούνια, Η έρευνα της μουσικής συμπεριφοράς βρεφών και νηπίων» Πρακτικά ^6ου Διεθνούς Συνεδρίου της Ε.Ε.Μ.Ε. Μουσική Παιδεύει Εκπαιδεύει Αθήνα.

·         ΦΕΚ 1366 τ. Β΄ 18-10-2001, ΔΕΠΠΣ

·         Coulson A. & Burke B. (2013), “Creativity in the elementary music classroom: A study of students perception”, Internationl Journal of Music Education vol. 31 no. 4, edition ISME.

·         Stamou L. (2001), “Spotaneity – Creativity – Improvisation – Composition: A developmental process”, The Orff Echo.

·         Stamou L. (2002), “Traditional Greek songs for the early childhood music education” , Internationl Journal of Music Education vol. 40, edition ISME

Διαδικτυακές Πηγές (προσπέλαση 10/6/2018):

·         Azzara C. & Snell A., “Assesment of Improvisation in Music“

 http://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199935321.001.0001/oxfordhb-9780199935321-e-103

·         Trinka J., “The Kodály approach” https://www.allianceamm.org/resources/kod%C3%A1ly/

·         Rinehimer B., “Teaching improvisation within the general music methods course: university teacher experiences, approaches and perspectives” 

https://scholarworks.iu.edu/dspace/bitstream/handle/2022/15210/Rinehimer_Bridget_2012.pdf;sequence=1

·         Valerio W., “The Gordon Approach:  Music Learning Theory” https://www.allianceamm.org/resources/gordon/