Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Εισαγωγή

   Η μουσική αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι στη ζωή των ανθρώπων όλου του κόσμου, κάθε ηλικίας και κοινωνικοοικονομικής καταβολής. Είναι λοιπόν εύκολο να συμπεράνει κανείς, ότι η ενεργή μουσική ενασχόληση από όσο το δυνατόν μικρότερη ηλικία μόνο θετικά αποτελέσματα μπορεί να επιφέρει στην μουσική αλλά και γενικότερη ανάπτυξη ενός παιδιού, που με τα χρόνια εξελίσσεται σε ένα σκεπτόμενο ενήλικα. Τα λεγόμενα «παράθυρα ευκαιρίας» ή κρίσιμων περιόδων ανάπτυξης διαφόρων ικανοτήτων διακρίνουν τρεις βασικές περιόδους μουσικής μάθησης. Η πρώτη πιο σημαντική είναι από 0 έως 3 ετών. Η δεύτερη πιο σημαντική είναι από 3 έως 5 ετών και η τρίτη πιο σημαντική από 5 έως 9 ετών. (Ζαφρανάς, 2002 σσ. 310-312). Η μουσική ενασχόληση κάνει πλουσιότερες τις ζωές των παιδιών και συμβάλει στην ανάπτυξη των αισθήσεών τους. Στηρίζει έννοιες και δεξιότητες με βάση την ανάπτυξή τους με προτεραιότητα τη διασκέδαση. Τα παιδιά με κάθε ευκαιρία και εντελώς αβίαστα εκφράζονται μουσικά με ποικίλους δημιουργικούς τρόπους. Δεν είναι τυχαίο ότι από την εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη επισημαίνεται η σημασία της μουσικής αγωγής στην εκπαίδευση των νηπίων και μικρών παιδιών (Αντωνακάκης & Χιωτάκη, 2007 σσ. 23-27).

Θεωρίες μάθησης – σύντομη επιλεκτική επισκόπηση

   Πλάτωνας: Η μουσική αγωγή βοηθά στην ψυχική και ηθική καλλιέργεια. Έχει δηλαδή ηθικό περιεχόμενο. Προτείνει μάλιστα η οικογένεια να είναι υπεύθυνη για την αγωγή των παιδιών μέχρι την ηλικία των τριών ετών, όπου με νανουρίσματα και παιδικά τραγούδια να προετοιμάζονται για τη μετέπειτα μουσική εκπαίδευσή τους. Έπειτα ειδικευμένες τροφοί αναλαμβάνουν την ανατροφή τους, όπου η μουσική, τα τραγούδια και οι χοροί χρησιμεύουν ως ξεκούραση και αναψυχή.

  Αριστοτέλης: Διαφωνεί με τον Πλάτωνα ότι ο μόνος στόχος της μουσικής είναι η ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου και τοποθετεί τη μουσική ανάμεσα στα γνωστικά αντικείμενα που διδάσκονται. Θεωρεί ότι η μουσική ενασχόληση οδηγεί όχι μόνο στην ηθική ολοκλήρωση αλλά και στην αισθητική απόλαυση.

Jean Jacques Rousseau: Στο έργο του «Αιμίλιος» αναφέρει ότι η μουσική ενασχόληση των παιδιών πρέπει να αρχίζει από πολύ μικρή ηλικία, γιατί βοηθά στην ψυχολογική, συναισθηματική και κοινωνική τους ανάπτυξη. Οι ακουστικές εμπειρίες έχουν κυρίαρχη θέση, ενώ παροτρύνει τα παιδιά να συμμετέχουν σε μουσικούς αυτοσχεδιασμούς και να δημιουργούν δικές τους μουσικές συνθέσεις.

Johann Heinrich Pestalozzi: Υποστήριζε την αναγκαιότητα της μουσικής στην εκπαίδευση.  Τα παιδιά πρέπει να μαθαίνουν πρώτα τον ήχο και μετά το σύμβολο, τη μουσική ανάλυση και πράξη και μετά τη σημειογραφία, έμφαση στο ρυθμό και τη μελωδία και μετά στο σύνολο. Η χρήση της μουσικής στη γενική εκπαίδευση έχει περισσότερο ηθική παρά γνωστική επίδραση, παρά το γεγονός ότι θεωρεί τη μουσική ως μια αυτόνομη διανοητική ενασχόληση (Αντωνακάκης & Χιωτάκη, 2007 σσ. 23-36).

  Maria Montessori: Η μέθοδός της περιλαμβάνει ακρόαση, παίξιμο οργάνων, τραγούδι και ρυθμικές κινήσεις. Έδωσε ιδιαίτερη σημασία στη μουσική εκπαίδευση και για να πετύχει τους επιμέρους στόχους ανέπτυξε α) τους δώδεκα κυλίνδρους (διαφέρουν σε ένταση και χρώμα και πρέπει να τακτοποιηθούν σε ζεύγη) και β) τα μουσικά κουδουνάκια (παρόμοια σε εμφάνιση διαφορετικά σε τονικό ύψος). (Κάτσιου – Ζαφρανά, 1995 σελ. 40 · Ανδρούτσος, 2004 σελ. 8).

Howard Gardner: Θεωρία πολλαπλής νοημοσύνης. Από τις εννέα νοημοσύνες διακρίνονται α) η μουσική νοημοσύνη, όπου περιλαμβάνει την ικανότητα της αντίληψης, της παραγωγής και διάκρισης τονικοτήτων και ρυθμών καθώς και τη διάκριση των μορφών της μουσικής εκφραστικότητας, β) η σωματο-κιναισθητική νοημοσύνη, όπου περιλαμβάνει την ικανότητα ελέγχου των κινήσεων του σώματος, καθώς και τον επιδέξιο χειρισμόαντικειμένων και γ) η λογικο-μαθηματική νοημοσύνη, όπου περιλαμβάνεται η ευαισθησία και ικανότητα διάκρισης λογικών προβλημάτων (ρυθμός. Μέτρο, χρονικές αξίες) και την ικανότητα διαχείρισης μεγάλου αριθμού σκέψεων και συλλογισμών (Edwards, Bayless & Ramsey, 2010 σσ. 43-45).

  

  Emile Jacques Dalcroze:  Μουσική – Ρυθμική και Κινητική Αγωγή. Δίνει έμφαση σε τρία βασικά συστατικά α) eurhythmics β) Solfege γ) Αυτοσχεδιασμός. Οι στόχοι της μεθόδου είναι ανάπτυξη της μουσικότητας, επίτευξη αίσθησης λειτουργικότητας και ισορροπίας του σώματος, ευαισθητοποίηση και διέγερση όλων των αισθήσεων, ανάπτυξη δημιουργικής φαντασίας, ανάπτυξη ρυθμικού αισθητηρίου και εκμάθηση των στοιχείων και των νόμων που διέπουν τη μουσική μέσω του σώματος (Ανδρούτσος, 2004 σσ. 21-77 · Αρζιμάνογλου – Μαντζαρλή, 2006).

Carl Orff: Τα κύρια συστατικά της μεθόδου είναι α) ο ρυθμός, β) η δημιουργική – εκφραστική κίνηση, γ) η φωνή και το τραγούδι δ) παίξιμο οργάνων Orff και αυτοσχέδιων οργάνων και ε) αυτοσχεδιασμός. Οι στόχοι της μεθόδου είναι η ανάπτυξη της κοινωνικότητας των παιδιών, της ικανότητας αντίληψης του τρόπου με τον οποίο οργανώνεται ο ήχος και η κίνηση, του συναισθήματος ότι η μουσική είναι μια τέχνη που μπορούν με την ενεργή ενασχόλησή τους να δημιουργήσουν ένα έργο τέχνης. Επίσης αναπτύσσεται η προσωπικότητά τους, η ικανότητα για μουσική και κινητική εκτέλεση και η δημιουργία μια θετικής αυτοεικόνας (Ανδρούτσος, 2004 σσ. 81-140 ).

  Zoltan Kodaly: Η μέθοδός του βασίζεται στα παραδοσιακά τραγούδια της χώρας του (Ουγγαρία) και επικεντρώνεται στην ανάπτυξη των ικανοτήτων της μουσικής ανάγνωσης και καταγραφής. Κυρίαρχη θέση κατέχουν οι μελωδίες φτιαγμένες από πεντατονικές κλίμακες, η χρήση του κινητού Ντο και οι φωνομιμικές χειρονομίες του J. Curven. Η φωνή είναι το πιο σημαντικό φυσικό μουσικό όργανο (Ανδρούτσος, 2004 σελ. 9).

Shinichi Suzuki: «Μέθοδος Εκπαίδευσης Ταλέντου». Πυρήνας της μεθόδου είναι η πεποίθηση ότι οι ικανότητες των παιδιών πρέπει να αναπτύσσονται αυτοματοποιημένα και να γίνονται μέρος του εαυτού τους. Μια από τις σημαντικότερες καινοτομίες της μεθόδου ήταν η ιδέα ότι η επαφή με τη μουσική ξεκινά από τη στιγμή που το έμβρυο βρίσκεται στην κοιλιά της μητέρας του. Δίνεται λοιπόν ιδιαίτερη έμφαση στα ακουστικά ερεθίσματα. Αφετηρία της μεθόδου είναι η μητρική γλώσσα. Χαρακτηριστικά της αποτελούν α) η καθημερινή ακρόαση, β) συνδυασμός παρατήρησης, μίμησης και γ) ενεργή συμμετοχή των γονέων στην εκπαιδευτική διαδικασία (Στάμου 2012).

  Edwin Gordon: Θεωρία μουσικής μάθησης. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι η εκμάθηση της μουσικής μπορεί να γίνει με τον ίδιο φυσικό τρόπο, όπως γίνεται με την εκμάθηση της μητρικής γλώσσας. Χωρίζεται σε τρία βασικά στάδια α) της προσαρμογής, απορρόφηση χωρίς απόκριση των μουσικών ερεθισμάτων β) της μίμησης και γ) της αφομοίωσης, απόκτηση δηλαδή συνείδησης και ελέγχου της μουσικής συμπεριφοράς και πράξης, Τέλος είναι σε θέση να συντονίζουν κίνηση σώματος, φωνή και αναπνοή (Στάμου 2009).

Βρέφη έως και τρίχρονα παιδιά – μουσική ενασχόληση

   Τα βασικά στάδια της μουσικής ανάπτυξης είναι α) από 0 έως 3 μηνών, όπου το κλάμα του μωρού είναι ο πρώτος ήχος που παράγει.  Επίσης σε αυτό το στάδιο συνήθη είναι τα γουργουρίσματα, η ασυνάρτητη ομιλία και οι πειραματισμοί στην παραγωγή ήχων και β) από 3 έως 18 μηνών, όπου συνεχίζεται η ασυνάρτητη ομιλία ειδικά όταν προκαλείται από την ομιλία ή το τραγούδι των γονιών τους και τα μωρά κινούνται σιγά σιγά με τη μουσική.

   Τα βρέφη δίνουν προσοχή στους μουσικούς ήχους του περιβάλλοντός τους και περνούν σταδιακά από την ακρόαση στην ενεργή συμμετοχή. Είναι βασικό οι γονείς να τραγουδούν στα παιδιά τους (ακόμη και αυτοσχέδιες μελωδίες) κατά τη διάρκεια δραστηριοτήτων ρουτίνας (αλλαγή πάνας, λίκνισμα κ.τ.λ.). Με τον τρόπο αυτό εντείνεται  η προσοχή τους και αναπτύσσονται θετικοί συναισθηματικοί δεσμοί.

   Οι παιδικές ρίμες μπορούν να ενισχύσουν τη φυσική κίνηση και το ρυθμό των παιδιών, τα οποία ενδιαφέρονται ελάχιστα για την προέλευση και το νόημά τους. Εκείνα απλά απολαμβάνουν τον ρυθμό τους, την επανάληψη, τις παράλογες λέξεις και την έξαψη της φαντασίας τους.

   Τα παιδιά λατρεύουν τον ήχο της φωνής τους, η εκμάθηση απλών τραγουδιών παραδοσιακών και όχι μόνο, πρέπει να γίνεται για διασκέδαση και ευχαρίστηση.  Επίσης η ρυθμική απαγγελία βοηθά την καθαρή και εκφραστική προφορά λέξεων.

    Συνοψίζοντας λοιπόν σε ότι αφορά τις γνωστικές δεξιότητες που κατακτούν από νεογέννητα έως 36 μηνών είναι: 0-3 μηνών – ανταπόκριση σε ήχους του περιβάλλοντος και στην ανθρώπινη φωνή. 3-6 – παίξιμο κουδουνίστρας και αναγνώριση φωνής μητέρας. 6 μηνών -12 μηνών – εντοπίζει ήχους με τα μάτια του, κινείται ρυθμικά. 12 μηνών - 24 μηνών – αντιστοιχεί ήχους με ζώα, διασκεδάζει με παιδικές ρίμες, δαχτυλοπαιχνιδίσματα και ποίηση και αντιστοιχεί ήχους με εικόνες ζώων.

    Σε ότι αφορά τις εκφραστικές γλωσσικές δεξιότητες από: 1 μήνα - 12 μηνών – Το κλάμα ποικίλει σε τόνο, ύψος και ένταση για να υποδηλώνει ανάγκες όπως πείνα, φόβο κ.α. Τα γουργουρίσματα είναι ο πρόδρομος των φωνηέντων. Διαχωρίζει τη φωνητική άρθρωση από τη σωματική κίνηση. Ανταποκρίνεται σε ηχητικά ερεθίσματα ή στην ομιλία. Μιλάει ασυνάρτητα, μονολογεί και προσπαθεί να τραγουδήσει ήχους της μουσικής και λέξεις. 12 μηνών -36 μηνών - Τραγουδά φράσεις ή και ολόκληρα τραγούδια και απαγγέλλει μερικές παιδικές ρίμες. Μπορεί να συνοδεύσει ρυθμικά ένα τραγούδι με παλαμάκια είτε με κάποιο κρουστό όργανο. Τα παιδιά χρησιμοποιούν τη μουσική σαν μια εποικοδομητική επικοινωνία (Στάμου 2001· Στάμου 2009· Edwards, Bayless & Ramsey, 2010 σσ.133-187).

.

Μουσική αγωγή στην προσχολική και πρώτη σχολική ηλικία

   Τα παιδιά περίπου στην ηλικία των τεσσάρων ετών αρχίζουν να εκδηλώνουν για πρώτη φορά πραγματικό ενδιαφέρον για τη μουσική και την κίνηση όλων των ειδών. Αναπτυξιολογικά έχουν κατακτήσει δεξιότητες μετακίνησης, έχουν αναπτύξει δεξιότητες χειρισμού και νόησης. Σύμφωνα με τον Laban οι τομείς ευαισθητοποίησης με βάση την κίνηση είναι η γνώση του σώματος και η γνώση του χώρου.

   Επίσης τους αρέσει να τραγουδούν και να παίζουν όργανα, ενώ μπορούν να κάνουν τη διάκριση ανάμεσα στο τραγούδι και την ομιλία. Να πειραματίζονται και με άλλες πηγές ήχων. Είναι ικανά να συνθέσουν απλές μελωδίες, να αυτοσχεδιάσουν και να επινοούν πρωτότυπη γραφή ή σύμβολα για να παρουσιάσουν μουσικές ιδέες τους Μέσω της κίνησης αντιδρούν στη μουσική με εναλλαγές ταχυτήτων, μέτρων, δυναμικής, στυλ και ύφους. Τέλος τους αρέσει να χρησιμοποιούν εκτός από τυπικό λεξιλόγιο και λέξεις δικής τους εφεύρεσης για να περιγράψουν φωνές, όργανα κ.α.  

   Για τα νήπια και τα παιδιά των πρώτων τάξεων του Δημοτικού ισχύουν τα παρακάτω:  - Τραγούδι. Μπορούν να τραγουδήσουν στο σωστό τόνο και με καθαρή αναπνοή, μόνα τους ή και με άλλους. Να αυτοσχεδιάσουν μελωδίες και τραγούδια – Παίξιμο οργάνων. Μπορούν να παίξουν όργανα ακαθόριστου και καθορισμένου τονικού ύψους. Μπορούν να αυτοσχεδιάσουν απλά ρυθμικά μοτίβα και παραλλαγές. – Κίνηση. Έχουν τη δυνατότητα να εκφράζουν τον παλμό και το τονικό ύψος με κίνηση. Εκφράζουν τα στοιχεία του χώρου, του χρόνου μέσω της εκφραστικής κίνησης. - Ενεργητική Ακρόαση.  Μπορούν να περιγράψουν στοιχεία της μουσικής χρησιμοποιώντας δεξιότητες ακρόασης. Να αντιδράσουν με την ανάλογη συμπεριφορά για κάθε μουσικό κομμάτι. – Πολυπολιτισμικότητα. Αντιλαμβάνονται τη διαφορετική εθνική ή τοπική προέλευση μιας μουσικής μελωδίας. Τραγουδούν, παίζουν και ακούν μουσική από διάφορες γεωγραφικές περιοχές, περιόδους και μουσικά στυλ (Στάμου 2001· Στάμου 2005· Στάμου 2009· Edwards, Bayless & Ramsey, 2010 σσ.191-272). 

Διαθεματικότητα με άξονα τη μουσική

   Με τη διαθεματικότητα επιδιώκεται η κατάκτηση της γνώσης και των δεξιοτήτων που προσφέρονται μέσω διάφορων επιστημών, γνωστικών περιοχών ή μαθημάτων σε σχέση με ένα συγκεκριμένο αντικείμενο. Τα νέα αναλυτικά προγράμματα για το νηπιαγωγείο και το δημοτικό (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) είναι δομημένα με βάση τη διαθεματικότητα. Η μουσική είναι μια τέχνη, η οποία όμως συνδέεται στενά με τα μαθηματικά και τη φυσική. Επιγραμματικά λοιπόν αναφέρονται διαθεματικές συνδέσεις με άλλες επιστήμες. Η μουσική και η κίνηση μπορούν να συνδεθούν μέσω ψυχοκινητικών εφαρμογών, όμως τα παιχνιδοτράγουδα και τον χορό. Μουσική και εικαστικά συνδέονται μέσα από τη φόρμα, το ρυθμό, την ένταση, την αντίθεση, το χρώμα και τη ζωγραφική. Μουσική και θεατρική αγωγή, σύνδεση μέσω μουσικών παραμυθιών, παντομίμας και μουσικοκινητικών δρώμενων. Η μουσική και η γλωσσική ανάπτυξη συνδέονται μέσω της λογοτεχνίας και της ποίησης, με φωνήματα, τις ρυθμικές αυξήσεις, τις ηχοιστορίες και τα τραγούδια. Μουσική και Μαθηματικά, σύνδεση μέσω σχημάτων, ρυθμού κσι λογικομαθηματικές έννοιες. Μουσική και φυσική μέσα από τα χαρακτηριστικά του ήχου (ύψος, διάρκεια, ένταση και χροιά) και τους τρόπους παραγωγής και διάδοσής του. Μουσική και γεωγραφία, σύνδεση μέσω της προέλευσης των μουσικών πολιτισμών. Μουσική και Ιστορία, σύνδεση μέσω της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε λαού. Μουσική και Μελέτη Περιβάλλοντος, σύνδεση με βάση την ηχοποικιλότητα που προσφέρει το περιβάλλον που ζούμε ή επισκεπτόμαστε. Μουσική και Τ.Π.Ε. σύνδεση μέσω της πληροφορικής, των ειδικών μουσικών προγραμμάτων σύνθεσης και αναπαραγωγής και των οπτικοακουστικών μέσων (.Αντωνακάκης & Χιωτάκη, 2007 σσ. 106-135 · Edwards, Bayless & Ramsey, 2010 σσ.275-302 · Στάμου 2005 · Χρυσοστόμου, 2005·  Ιωακειμίδης Π. & Σταυρουλάκη Α. (2012)).

Επίλογος - Προβληματισμός

   Πολλά από τα μουσικοπαιδαγωγικά συστήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω και οι αντίστοιχες μέθοδοι επηρέασαν σε κάποιο βαθμό τη διαμόρφωση του Δ.Ε.Π.Π.Σ. και λίγο ή πολύ εφαρμόζονται στα νηπιαγωγεία και τα δημοτικά της χώρας. Αυτό όμως δεν γίνεται σε ιδανικές συνθήκες, ούτε χωρίς προβλήματα. Υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που πιστεύουν ότι το μάθημα της μουσικής αγωγής (στο δημοτικό κυρίως) και ο εκπαιδευτικός μουσικής έχει ως κύριο σκοπό και στόχο τη διδασκαλία τραγουδιών και την οργάνωση διάφορων σχολικών εορτών. Σε αντίθεση με την ολιστική - διαθεματική προσέγγιση που «επιβάλλει» η μελέτη και βαθιά γνώση των μουσικοπαιδαγωγικών συστημάτων σε Ευρώπη και Αμερική τον τελευταίο αιώνα. Αποτελεί επιτακτική ανάγκη η συνεχής επιμόρφωση των εκπαιδευτικών έτσι ώστε και αυτοί με τη σειρά τους να μπορέσουν να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους και να μεταδώσουν την αγάπη και εκτίμησή τους για τη μουσική στα παιδιά και πολίτες του αύριο. Η έλλειψη φυσικά κατάλληλα διαμορφωμένων αιθουσών και υλικοτεχνικής υποστήριξης δυσχεραίνει πολύ την καθημερινότητα των εκπαιδευτικών. Παρόλα αυτά όμως έχουν γίνει και κάποιες αξιόλογες προσπάθειες, όπως το Πρόγραμμα Μελίνα και η αύξηση των ωρών διδασκαλίας στην Α’ και Β’ Δημοτικού. Κλείνοντας θα πρέπει για άλλη μια φορά να τονιστεί η σημασία της μουσικής ενασχόλησης από τη βρεφική ηλικία, καθώς τα οφέλη της δεν εντοπίζονται μόνο στην ανάπτυξη των μουσικών δεξιοτήτων, αλλά και στη βελτίωση της νοημοσύνης, των γλωσσικών και μαθηματικών δεξιοτήτων, την κοινωνικοποίηση και την ψυχολογική ανάταση των παιδιών.

Βιβλιογραφία

• Ανδρούτσος Π. (2004), Μουσική Παιδαγωγική Σειρά, Μέθοδοι διδασκαλίας της Μουσικής, edition Orpheus Αθήνα.
• Αντωνακάκης Δ. & Χιωτάκη Ε.(2007), Μουσική Παιδαγωγική, Διαθεματικές Εφαρμογές για μικρά παιδιά, Καστανιώτης Αθήνα.
• Αρχιμάνογλου – Μαντζαρλή Λ. (2006), Η Ρυθμική Dalcroze μέσα από τα μάτια της Λίλης, Σπύρος Μαντζαρλής Αθήνα.
• Edwars e. & Bayles K  & Ramsey (2010), Μουσική και Κίνηση, Ένας τρόπος ζωής για το μικρό παιδί, (επιμ.) Ζαχοπούλου Ε. (μετ.) Ζαχοπούλου Ε. & Κωνσταντινίδου Ε. University Studio Pres 2012.
• Ζαφρανάς Α. (2002), Εγκέφαλος το τελευταίο οχυρό, Ιδιωτική έκδοση Θεσσαλονίκη.
• Ιωακειμίδης Π. & Σταυρουλάκη Α. (2012), «Ας παίξουμε με παραμύθια: ένα εκπαιδευτικό σενάριο με δράσεις θεατρικής και μουσικής αγωγής, τ. 22 Μουσική Εκπαίδευση Ε.Ε.Μ.Ε. Θεσσαλονίκη.
• Κάτσιου – Ζαφρανά Μ. (1995), Η Μοντεσσοριανή μέθοδος στην Ελλάδα η περίπτωση της Μαρίας Γουδέλη, αφοί Κυριακίδη Θεσσαλονίκη.
• Στάμου Λ. (2005), «Δημιουργικότητα και μουσική εκπαίδευση» Πρακτικά 4^ου Διεθνούς Συνεδρίου της Ε.Ε.Μ.Ε.Λαμία.
• Στάμου Λ. (2006), « Σημαντικά ερευνητικά ευρήματα για τη μουσική ανάπτυξη κατά τη βρεφική και παιδική ηλικία: Η αναγκαιότητα αναπροσανατολισμού της εκπαιδευτικής πολιτικής» Μουσική παιδαγωγική Μουσική εκπαίδευση στην Ειδική Αγωγή Μουσικοθεραπεία Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές (επιμ.) Καρτασίδου Λ. & Στάμου Λ., Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Θεσσαλονίκη,
• Στάμου Λ, (2009), «Μουσική μελέτη από κούνια, Η έρευνα της μουσικής συμπεριφοράς βρεφών και νηπίων» Πρακτικά 6^ου Διεθνούς Συνεδρίου της Ε.Ε.Μ.Ε. Μουσική Παιδεύει Εκπαιδεύει Αθήνα.
• Στάμου Λ. (2012), Μια ανθρωπιστική προσέγγιση στη διδασκαλία της Μουσικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Θεσσαλονίκη.